Zaman kayışı, dişli kayış, triger kayış ve daha pek çok tabiriyle gerçek bir mühendislik bilmecesi.
Zaman kayışı denildiğinde bu ürüne hakim olmayanların kafası hemen karışır. Nitekim zaman ile kayış birbiri ile doğal koşullar altında özdeşleşen iki kelime değildir. Peki dünyanın iki kutbu kadar birbirinden uzak bu iki kelime nasıl ve ne zaman bir araya geldi.
Her şeyi en başa saralım ve öncelikle bu kelimenin asıl memleketine, yani İngilizce kökenine gidelim. Zaman kayışı yani İngilizcesi ile “Timing Belt” aslında ürünün kullanım amacını içinde barındıran bir kelimedir. Dosdoğru ve dümdüz çevirisi belki de “Zamanlama Kayışı” olan bu kelime kayışın mekanizma içerisindeki görevini belirlemiştir. Ancak söylenişten mi kaynaklı yoksa bir tesadüften mi bilinmez “Zamanlama” ifadesi hiçbir Türkçe teknik kaynakta bu şekliyle geçmez.
İngilizcede ise “Timing Belt” dışında “Synchronous Belt”, “Toothed Belt” diye de anılan bu makine elemanı amacı itibariyle sabit diş adımlı (hatveli) yapısı sayesinde aktarım yaptığı dişliler arasında dişlilerin açısal pozisyonunun döngü içerisinde kontrol edilebilmesini sağlamaktadır. İlk uygulamaları 2. Dünya Savaşı’nın en hararetli günlerine dayanmaktadır.
2. Dünya Savaşında Üretim
2. Dünya Savaşı insanlık açısından bir felaket olurken teknik alanlarda ise tam bir teknolojik sıçrama dönemi olmuştur. O günlerde kayış endüstrisi makinelerin verimini ve üretim kapasitelerini arttırmaya odaklanırken elbette savaş döneminin getirdiği pek çok zorluğa da inovatif çözümler aramıştır. Bunlardan en ilginci asker kıyafetlerinin dikimi esnasında yaşanan karmaşık bir problemin basit bir değişiklik ile çözülmesidir.
Dikiş makinelerinde iğne ile iplik kumaş içerisinden geçerken alt tarafta bir kanca, ipliğin ilmik atmasına yardımcı olur. Bu hareket tam bir senkronizasyon içerisinde olmak zorundadır. Eğer senkronizasyon kaçar ve ilmik atmak için kullanılan kanca iğne ile temas ederse iğne kırılır ve dikiş bozulur. 1940’lı yıllarda bu senkronizasyon ancak dişli mekanizmalar yardımıyla veya iyi tasarlanmış V kayışı kasnak sistemleri ile yapılabilmekteydi. Askeri kıyafet ihtiyacının arşa çıktığı dönemde üreticiler maliyetlerle değil sadece kapasiteleri ile rekabet ederken en ufak bir duruşa tahammülleri yoktu.
İşte böyle bir ortamda sonradan ismi Uniroyal olacak U.S Rubber Corporation tarafından 1940’ların başında geliştirilen bir ürün Singer marka dikiş makinelerinde ilk geniş çaplı endüstriyel uygulama alanını bulmuş oldu. Bu ürün kauçuktan edilmiş ve üzerindeki diş formları karşılığına denk gelen dişli kasnaklarla tam birleşerek çalışabilmekteydi. O günlerin en gözde ürünü olan V kayışlarının aksine dişli yapısı sebebiyle “pozitif tahrikli” olarak tanımlandı. Dikiş makinelerinde hızla yükselen başarısının ardından tekstil makinaları alanında dokuma tezgahlarına oradan da iplik üretimine kadar hızla uygulama alanını genişletti.
1940’lı yıllarda kullanım alanı genişleyen zaman kayışları 1960’ların sonuna kadar farklı üreticiler tarafından farklı diş formlarında sadece kauçuk malzemeden imal edildi. 1960’lara geldiğimizde ise bir Alman mühendis oyunun kurallarını yeniden belirledi.
Zaman kayışlarının tarihine girdiğimiz yazı dizimizde bu Alman mühendisin icadı ile devam edeceğiz…
